THE VIETNAM WAR:CHUYỆN THẮNG THUA

Trong bộ phim tài liệu The Vietnam War do PBS sản xuất năm 2017, có một chi tiết rất thú vị có tính học thuật cao trong môn học xác suất thống kê đó là nỗ lực dùng số liệu thu thập để phán đoán kết quả của biến cố.

Bộ trưởng quốc phòng Mỹ Robert Mcnamara là người rất mê ứng dụng này. Ông đã nỗ lực đưa những thành quả của môn học này đã một thời làm cho nền công nghiệp của nước Mỹ vươn lên dẫn đầu thế giới. MADE IN USA đã trở thành thương hiệu về chất lượng của hàng hóa Mỹ.

Trong chiến tranh Việt Nam ông đã chỉ đạo thu thập số liệu của các chương trình ở Việt Nam rồi đưa vào máy tính IBM để đưa ra kết luận về tính hiệu quả của chương trình. Rất buồn cười, máy tính cho ra kết quả Mỹ đã thành công vào năm 1965.

Chúng ta đều biết chiến tranh Việt Nam kết thúc vào năm 1975 với sự sụp đổ của Việt Nam Cộng Hòa. Rất nhiều lần trong bộ phim tài liệu, các nhân vật người Mỹ đã bực bội cho rằng nguyên nhân thất bại là do họ đã chọn sai đối tác (người lãnh đạo); do sự yếu kém của quân đội Việt Nam Cộng Hòa; do miền Bắc mạnh hơn cả về tinh thần và vật chất; do các phong trào phản chiến…

Theo tôi, Mỹ đã thất bại từ đầu cuộc chiến kể từ trận đánh Ấp Bắc. Những lý do ở trên dẫn tới kết thúc chiến tranh Việt Nam đều không sai. Tuy nhiên, sai lầm nguy hiểm nhất, có thể nói là sai lầm cơ bản, đó là sự xung đột văn hóa giữa các Cố vấn và ngay cả lính Mỹ đối với người dân miền Nam.

Tại sao sĩ quan quân đội Việt Nam Cộng Hòa, Lý Tòng Bá và cấp trên của ông không nghe lời Cố vấn Mỹ trong trận Ấp Bắc? Tại sao chính quyền Ngô Đình Diệm nhận viện trợ của Mỹ, mà không làm theo chỉ đạo của Mỹ? Tại sao Mỹ đổ bộ vào Đà Nẵng mà không báo cho chính quyền miền Nam chuẩn bị?

Rõ ràng người Mỹ đã đụng vào tự ái dân tộc của người Việt, không kể là người miền Nam hay là người miền Bắc. Người Việt Nam đã chịu sự thống trị của ngoại bang hàng ngàn năm và vẫn tìm cách nổi dậy để giành độc lập. Vì vậy, sự độc đoán, kiêu ngạo của bất cứ ai là không thể chấp nhận, nhất là đối với tính khí của dân Nam bộ. Vì vậy, tôi kết luận thất bại của người Mỹ là thất bại trong giao tiếp, ứng xử do thiếu hiểu biết về văn hóa.

Đối với người Việt Nam, không có chuyện thắng thua trong cuộc chiến kéo dài 20 năm đã làm chết hơn hai triệu người.

Tôi muốn đưa ra một vài câu chuyện về chiến tranh Việt Nam ở làng Ngọc Anh quê tôi ở Huế để minh chứng. Láng giềng của nhà tôi gồm có 3 gia đình: bác Hậu, bác Thợ Cháu và mệ Nghè.

Gia đình bác Hậu rất nghèo, bác làm ấp trưởng vì được dân làng mến phục. Thế nhưng, trong biến cố Mậu Thân, bác được mời đi họp và về sau được tìm thấy trong một hố chôn tập thể. Ba người con trai, hai người ở miền Nam cùng đi lính Việt Nam Cộng Hòa, người con trưởng thoát ly ra miền Bắc gia nhập quân đội, trở thành sĩ quan. Sau chiến tranh, cả ba người đều gặp khó khăn, riêng người con trưởng vẫn phải ở lại miền Bắc.

Gia đình bác Thợ Cháu cũng có hoàn cảnh tương tự. Bác có ba người con trai, người con trưởng tham gia du kích Việt Cộng và đã mất tích sau biến cố Mậu Thân. Người con thứ là sĩ quan Việt Nam Cộng Hòa và đã hy sinh trong trận Hạ Lào.

Mệ Nghè có chồng là một viên chức miền Nam trong ngành giao thông công chánh. Mệ sống một mình nên hàng đêm anh em tôi phải sang ngủ nhà mệ. Sau biến cố Mậu Thân, nhà Mệ bị lính Mỹ đốt cháy. Hòa bình lập lại Mệ phải ra Hà Nội sống cùng người con trai lúc ấy là Thứ trưởng của một Bộ trong chính quyền.

Với những người Việt Nam như thế, chuyện thắng thua đều vô nghĩa!

Bạn vs Đối tác?

Tôi đã mất một tuần để xem hết bộ phim tư liệu nhiều tập: “The Vietnam War” do PBS mới phát hành năm 2017. Tôi đã phải ngưng việc xem phim sau khi hết tập 7 và trải qua một đêm thức trắng. Tôi có ý định bỏ, không tiếp tục xem thêm các tập sau vì nghĩ rằng mình đã trải nghiệm qua thời kỳ này. Thế nhưng, tôi vẫn bị thôi thúc xem tiếp ba tập còn lại và đã thở phào nhẹ nhỏm khi xem xong.

Tôi muốn viết những dòng này để tri ân nhóm làm phim và những ai đã đóng góp cho việc hoàn tất bộ phim lịch sử này. Tôi rất vui và tự hào vì gặp lại những người bạn, những khuôn mặt, những cái tên thân quen trong suốt 20 năm qua.

Anh Hồ Đăng Hòa nhiều năm trước đây đã tâm sự với tôi: “Mình đang tham gia làm phim kể chuyện về chiến tranh Việt Nam và phải làm gấp vì những người tham gia trong cuộc chiến nay đã già, nếu họ không tham gia thì chẳng còn ai mà kể lại.”  Lúc đó, tôi rất đồng tình vì từ lâu tôi đã có ý định ghi lại những câu chuyện về thời chiến tranh xãy ra trong cuộc sống quanh mình.

Tôi thật bất ngờ khi gặp lại những khuôn mặt quen thuộc tham gia kể chuyện như nhà văn Nguyên Ngọc, nhà báo Huy Đức, người bạn cũng là ân nhân của chương trình Fulbright Tom Vallely…

Bộ phim đã giúp tôi giải mã vấn đề quan hệ Việt Mỹ, chuyện đã ám ảnh tôi nhiều năm và một thời tôi đã dấn thân muốn tìm giải pháp.

Tôi trở lại Việt Nam năm 1997. Sau hơn 10 năm làm việc cho đoàn ngoại giao Hoa Kỳ, tôi đã nói với một số bạn bè thân tín rằng vị trí của Việt Nam trong quan hệ địa chính trị giữa Mỹ và Trung Quốc như chiếc cầu thang trong tòa nhà cao tầng. Nghĩa là, tòa nhà đã được trang bị thang máy nhưng vẫn phải xây cầu thang bộ phòng khi hỏa hoạn hay mất điện.

Tôi nhìn thấy một cách ngẫu nhiên sự giống nhau trong nhận thức về tình bạn của lãnh đạo hai miền Nam Bắc. Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu sau khi từ chức đã cay đắng nói: “ Làm kẻ thù với Mỹ thì dễ, làm bạn với Mỹ khó lắm thay!”

Năm 1994, lúc đến chào tướng Võ Quang Hồ để sang Mỹ du học theo học bổng của chương trình Fulbright, ông cũng đã nói: “Chú được đi học, tôi mừng cho sự nghiệp của chú, nhưng chú hãy nhớ lời tôi, người Mỹ và Trung Quốc không bao giờ là bạn của dân mình.”

Nhiều nhân vật là người Mỹ trong phim cũng có cảm giác tội lỗi khi chế độ Việt Nam Cộng Hòa bị bỏ rơi.

Thế rồi, ở cuối đoạn phim tôi bị bất ngờ khi có sự xuất hiện của Tổng thống Barack Obama, ông nói: “ Mỹ và Việt Nam giờ đây là đối tác…”

Lời nói ấy hầu như đã giúp tôi gỡ bỏ gánh nặng, nỗi ám ảnh về quan hệ Việt Mỹ trong nhiều năm qua.

Thật vậy, từ nhỏ đi học ở trường, quan hệ cộng đồng, gia đình… chúng ta bị ảnh hưởng quá nặng tư tưởng Nho giáo. Từ những câu chuyện cổ nổi tiếng bên Tàu như Tam Quốc Chí, Tây Du Ký…đến những truyện kiếm hiệp của Kim Dung, ở đâu chúng ta cũng thấy nhân vật ứng xử với nhau theo nguyên lý trung thành trong quan hệ vua tôi, huynh đệ.

Nhận thức về đối tác trong quan hệ ngoại giao, thương mại quốc tế và ngay cả những mối quan hệ của các bên liên quan, thậm chí gia đình vợ chồng con cái…đòi hỏi mỗi bên đều phải có trách nhiệm thấu hiểu lẫn nhau và có trách nhiệm vun đắp hoặc làm ngược lại nếu không còn muốn giữ quan hệ đối tác với nhau nữa.

Nên chăng lịch sử Việt Nam giai đoạn 1945 về sau cần phải can đảm, trung thực chỉnh sửa để sau này con cháu chúng ta hiểu và cư xử với nhau tốt hơn.

Hỡi các bạn trẻ Việt Nam! Trong một thế giới mở trên nền tảng tri thức cùng công nghệ thông tin, chỉ có duy nhất hành trình học hỏi để trở thành đối tác mới có thể đưa dân tộc Việt Nam thực hiện được ước mơ Độc Lập - Tự Do - Hạnh Phúc.